Wstęp

Globalny przemysł spożywczy, zdominowany przez ultra-przetworzoną żywność (UPŻ), coraz częściej jest postrzegany jako poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego. Te produkty są powiązane z wieloma chorobami niezakaźnymi, takimi jak otyłość, cukrzyca, choroby serca, nowotwory czy zaburzenia psychiczne (Fiolet i in., 2018; Srour i in., 2019). Istnieje jednak inny, często pomijany problem – pogarszająca się jakość produktów rolnych, wynikająca z degradacji gleb. Współczesne praktyki rolnicze, które koncentrują się na stosowaniu nawozów syntetycznych bogatych w azot (N), fosfor (P) i potas (K), zaniedbują inne istotne składniki odżywcze. Dodatkowo struktura gleby i zawartość węgla w niej ulegają degradacji, co jeszcze bardziej pogłębia niedobory składników odżywczych w surowej i przetworzonej żywności, potęgując globalny kryzys zdrowotny (Lal, 2009; Davis i in., 2004).

Popularyzacja a wpływ na zdrowie ultra-przetworzonej żywności

Ultra-przetworzona żywność stała się dominującym elementem diety na całym świecie. Produkty te, charakteryzujące się wysoką zawartością cukrów, niezdrowych tłuszczów i sodu, a także brakiem istotnych składników odżywczych, są wytwarzane w wyniku szeroko zakrojonych procesów przemysłowych. Ich wygoda i smakowitość sprawiają, że są bardzo popularne, ale ich nadmierne spożycie jest bezpośrednio związane z rosnącą liczbą przypadków otyłości, zaburzeń metabolicznych, chorób serca oraz nowotworów (Monteiro i in., 2019; Fiolet i in., 2018).

Co więcej, ultra-przetworzona żywność, bogata w cukry, niezdrowe tłuszcze i dodatki, jest projektowana w taki sposób, by wywoływać reakcje uzależniające, podobne do tych obserwowanych przy substancjach uzależniających, aktywując system nagrody w mózgu, szczególnie poprzez uwalnianie dopaminy (Schulte i in., 2015). To uzależnienie jest szczególnie niepokojące u dzieci, których mózgi są bardziej podatne na kształtowanie silnych preferencji żywieniowych i nawyków, które mogą przetrwać do dorosłości (Gearhardt i in., 2011). Regularne spożywanie UPŻ, wzmacniane agresywnym marketingiem, zwłaszcza skierowanym do dzieci, prowadzi do cyklu łaknienia i nadmiernego spożycia, co przyczynia się do otyłości i powiązanych problemów zdrowotnych ((Ziauddeen, & Fletcher, 2013).). To uzależnienie zwiększa ryzyko przewlekłych chorób, takich jak cukrzyca typu 2, choroby serca oraz zaburzenia psychiczne (Fiolet i in., 2018).

1. Otyłość i zaburzenia metaboliczne

Spożywanie ultra-przetworzonej żywności jest głównym czynnikiem napędzającym globalną epidemię otyłości. Wysokokaloryczna, niskowartościowa żywność prowadzi do nadmiernego spożycia kalorii bez dostarczania niezbędnych składników odżywczych potrzebnych do utrzymania zdrowia. Według Fiolet i in. (2018), większe spożycie ultra-przetworzonej żywności jest silnie związane z otyłością i powiązanymi zaburzeniami metabolicznymi, a trend ten jest potęgowany przez spadek gęstości składników odżywczych w produktach rolnych (Davis i in., 2004).

2. Choroby układu krążenia

Choroby układu krążenia są kolejnym istotnym problemem związanym z ultra-przetworzoną żywnością. Produkty te zazwyczaj zawierają dużo tłuszczów trans, sodu i cukrów, które przyczyniają się do rozwoju chorób serca i udarów mózgu. Badania przeprowadzone przez Srour i in. (2019) wskazują, że diety bogate w ultra-przetworzoną żywność są związane z zwiększonym ryzykiem wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych. Ryzyko to jest dodatkowo zwiększane przez niskie poziomy składników odżywczych chroniących serce, takich jak np. magnez, znajdujących się w uprawach rosnących na wyjałowionych glebach (Rengel & Graham, 1995; White & Broadley, 2005).

3. Cukrzyca i insulinooporność

Wysoki wskaźnik glikemiczny ultra-przetworzonej żywności, w połączeniu z niską zawartością składników odżywczych, przyczynia się do wzrostu częstotliwości występowania cukrzycy typu 2. Jak szczegółowo opisano w badaniu przeprowadzonym przez Mendonça i in. (2017), diety bogate w ultra-przetworzoną żywność są związane z zwiększonym ryzykiem insulinooporności i cukrzycy typu 2. Słaba jakość odżywcza tych produktów, pochodzących z upraw prowadzonych na wyjałowionych glebach, dodatkowo pogarsza ten stan, ponieważ organizm ma trudności z regulacją poziomu cukru we krwi bez odpowiedniego wsparcia mikroelementami (Zhao i in., 2007).

4. Ryzyko raka

Pojawiające się dowody wskazują na związek między spożywaniem ultra-przetworzonej żywności a zwiększonym ryzykiem wystąpienia nowotworów. Badanie przeprowadzone przez Fiolet i in. (2018) wykazało, że większe spożycie ultra-przetworzonej żywności koreluje z wyższym ryzykiem ogólnego występowania nowotworów, w tym raka piersi. Obecność związków rakotwórczych powstających podczas przetwarzania żywności, w połączeniu z niskimi poziomami składników odżywczych chroniących organizm mogą przyczyniać się do tego zwiększonego ryzyka (Beach RH, et al., 2019; Fan i in., 2008).

5. Ryzyko zaburzeń psychicznych

Badanie przeprowadzone przez Harvard oceniło wpływ nawyków żywieniowych na zdrowie psychiczne. Ludzie, którzy spożywali najwięcej przetworzonej żywności – takiej jak napoje gazowane, chipsy, ciastka, biały chleb i gotowe posiłki – byli o 50% bardziej narażeni na rozwój depresji niż ci, którzy spożywali maksymalnie cztery porcje dziennie. Spożycie wielu produktów i napojów zawierających sztuczne słodziki było szczególnie związane z dużym wzrostem ryzyka depresji. Badanie miało charakter obserwacyjny, co oznacza, że nie można jednoznacznie stwierdzić, że przetworzona żywność powoduje depresję, jedynie że istnieje taki związek. Ultra-przetworzona żywność może zaburzać prawidłową równowagę bakterii jelitowych, co wpływa na funkcjonowanie mózgu. Sztuczne słodziki mogą zakłócać działanie substancji chemicznych w mózgu, które pomagają w komunikacji między komórkami nerwowymi (Samuthpongtorn C, i in., 2023).

Wpływ degradacji gleby na jakość żywności i zdrowie

Nowoczesne praktyki rolnicze w znacznym stopniu przyczyniły się do pogorszenia stanu zdrowia gleb. Skupienie się na maksymalizacji plonów poprzez stosowanie nawozów NPK doprowadziło do zaniedbania innych istotnych mikroelementów, takich jak magnez, cynk, żelazo i selen, które są kluczowe dla zdrowia człowieka (Gupta & Gupta, 2000; Cakmak & Marschner, 1988). Z czasem gleby tracą te składniki odżywcze, co prowadzi do upraw, które są mniej odżywcze. Dodatkowo pogorszenie struktury gleby i zawartości węgla powoduje zmniejszenie retencji wody i obniżenie plonów. To wyczerpanie gleby stanowi problem nie tylko dla surowych produktów rolnych, ale również dla ultra-przetworzonej żywności, która z nich pochodzi, co dodatkowo pogarsza jakość odżywczą globalnych zasobów żywnościowych (Davis i in., 2004; Mayer, 1997).

1. Wyczerpanie składników odżywczych a jakość żywności

Badania wykazały, że zawartość składników odżywczych w uprawach zmniejszała się na przestrzeni ostatnich kilku dekad. Na przykład kompleksowe badanie przeprowadzone przez Davis i in. (2004) wykazało znaczące spadki poziomu niezbędnych składników odżywczych w owocach i warzywach od lat 50. XX wieku. Ten spadek jest przypisywany wyczerpaniu gleby spowodowanemu nowoczesnymi praktykami rolniczymi, które koncentrują się na wysokich plonach, a nie na jakości odżywczej (Fan i in., 2008). W efekcie uprawy te, które są wykorzystywane jako surowce do produkcji żywności przetworzonej, są z natury mniej odżywcze, co zwiększa ryzyko zdrowotne związane z UPF (Welch & Graham, 2004).

2. Degradacja struktury gleby i zawartości węgla

Degradacja struktury gleby i zawartości węgla jest kluczowym problemem, który pogłębia spadek jakości produktów rolnych, a w konsekwencji wpływa na zdrowie globalne. Zdrowa struktura gleby jest niezbędna do utrzymania retencji wody, dostępności składników odżywczych oraz wzrostu korzeni. Jednak intensywne praktyki rolnicze, takie jak nadmierne orki, monokultury i nadmierne stosowanie nawozów chemicznych, doprowadziły do rozkładu agregatów glebowych, co skutkuje zagęszczeniem gleby i erozją (Lal, 2004).

Ponadto, te praktyki wyczerpują zawartość węgla organicznego w glebie, co jest kluczowe dla żyzności gleby i aktywności mikrobiologicznej. Węgiel organiczny w glebie jest kluczowym składnikiem zdrowia gleby, wpływającym na cykle składników odżywczych i zdolność gleby do sekwestracji dwutlenku węgla, co z kolei przeciwdziała zmianom klimatu. Utrata węgla organicznego w glebie nie tylko zmniejsza zdolność gleby do wspierania zdrowych upraw, ale także przyczynia się do wzrostu poziomu dwutlenku węgla w atmosferze, co pogłębia globalny kryzys klimatyczny (Smith i in., 2015; Lal, 2004).

Rozwiązanie problemu degradacji struktury gleby i utraty węgla wymaga przyjęcia zrównoważonych praktyk rolniczych, takich jak ograniczenie orki, stosowanie międzyplonów i nawozów organicznych, w celu przywrócenia zdrowia gleby, zwiększenia retencji wody w glebie, poprawy jakości upraw i wzmocnienia globalnego bezpieczeństwa żywnościowego (Lal, 2015).

3. Wpływ na zdrowie publiczne

Kombinacja złego stanu zdrowia gleby i proliferacji ultra-przetworzonej żywności tworzy “podwójne obciążenie” dla zdrowia globalnego. Populacje spożywają nie tylko żywność, która zawiera wysokie ilości niezdrowych składników, ale także żywność ubogą w niezbędne składniki odżywcze z powodu degradacji gleby (Smith i in., 2016). Sytuacja ta pogłębia niedobory mikroelementów, prowadząc do zwiększonej podatności na choroby przewlekłe. Na przykład brak cynku w glebach, a co za tym idzie, w uprawach, został powiązany z obniżeniem odporności i zwiększeniem chorób zakaźnych, jak szczegółowo opisali Brown & Wuehler (2000) i omówiono w The Lancet (Swaminathan, 2003).

Globalne implikacje zdrowotne i odpowiedź przemysłu

Globalne implikacje zdrowotne wynikające z powszechnego spożycia ultra-przetworzonej żywności, w połączeniu z pogarszającym się stanem gleb, są poważne. Wzrost częstotliwości występowania chorób niezakaźnych, napędzany przez te czynniki, stanowi poważne wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej, szczególnie w krajach rozwijających się, gdzie współwystępują zarówno niedożywienie, jak i nadmierne odżywienie (Barrett, 2010; Cordell i in., 2009).

Reakcja przemysłu spożywczego na te wyzwania była w dużej mierze powierzchowna, koncentrując się na wprowadzaniu “zdrowszych” linii produktów, bez zajęcia się podstawowymi problemami degradacji gleby i wyczerpania składników odżywczych (Glanz & Yaroch, 2004). Chociaż niektóre firmy zaczynają badać jak zwiększyć wartości odżywcze w produktach, skala problemu wymaga bardziej fundamentalnej zmiany zarówno w praktykach rolniczych (w tym innowacyjne nawozy organiczne), jak i metodach przetwarzania żywności (van der Wiel et al., 2023).

Odpowiedź społeczeństwa na globalne implikacje zdrowotne

Globalne implikacje zdrowotne wynikające z powszechnego spożycia wysoko przetworzonej żywności (UPFs) oraz degradacji zdrowia gleb stanowią wieloaspektowe wyzwanie, które wymaga skoordynowanych działań ze strony rządów, sektora prywatnego, społeczeństwa obywatelskiego i jednostek. Społeczna odpowiedź musi obejmować zarówno bezpośrednie skutki zdrowotne, jak i leżące u ich podstaw czynniki środowiskowe i ekonomiczne, które pogłębiają te problemy.

1. Polityka i regulacje

Rządy odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu środowiska żywieniowego i łagodzeniu negatywnych skutków zdrowotnych związanych z UPFs i degradacją gleb. Skuteczne działania polityczne i regulacyjne mogą obejmować:

Wytyczne żywieniowe i świadomość publiczna: Rządy mogą promować wytyczne żywieniowe, które kładą nacisk na spożywanie żywności nieprzetworzonej i ograniczają uzależnienie od wysoko przetworzonych produktów. Kampanie zdrowia publicznego mogą zwiększać świadomość na temat ryzyk zdrowotnych związanych z UPFs oraz znaczenia diet bogatych w składniki odżywcze, szczególnie wśród grup wrażliwych, takich jak dzieci i osoby o niskich dochodach (Monteiro i in., 2019; Fiolet i in., 2018).
Podatki i subsydia: Wprowadzenie podatków na niezdrową żywność, taką jak napoje słodzone cukrem i wysokotłuszczowe przekąski, może zniechęcać do ich spożycia. Z kolei subsydia na owoce, warzywa i inną żywność nieprzetworzoną mogą uczynić zdrowsze opcje bardziej dostępnymi i przystępnymi cenowo. Przykładem może być wprowadzony w Meksyku w 2014 roku podatek na cukier, który przyniósł obiecujące rezultaty w ograniczeniu spożycia napojów słodzonych (Colchero i in., 2016).
Wymogi dotyczące etykietowania żywności: Przejrzyste i zrozumiałe etykiety żywnościowe mogą pomóc konsumentom w podejmowaniu zdrowszych wyborów. Obowiązkowe oznakowanie na froncie opakowania, informujące o wysokiej zawartości cukru, tłuszczu i soli, może zniechęcać do zakupu wysoko przetworzonej żywności. Niektóre kraje, jak Chile i Brazylia, już wdrożyły takie systemy etykietowania z pozytywnymi rezultatami (Taillie i in., 2020).
Regulacja praktyk marketingowych: Aby chronić grupy wrażliwe, szczególnie dzieci, konieczne są bardziej rygorystyczne regulacje dotyczące marketingu wysoko przetworzonej żywności. Ograniczenie reklam podczas programów dla dzieci i zakaz używania postaci z kreskówek oraz celebrytów w marketingu niezdrowych produktów może zmniejszyć ekspozycję dzieci na te produkty (Sadeghirad i in., 2016).

2. Praktyki rolnicze i zarządzanie glebami

Poprawa praktyk rolniczych jest kluczowa, aby przeciwdziałać degradacji gleb i poprawić jakość odżywczą żywności. Wymaga to przejścia na zrównoważone praktyki rolnicze, które priorytetowo traktują zdrowie gleb i bioróżnorodność:

Zrównoważone techniki rolnicze: Promowanie technik takich jak rotacja upraw, stosowanie międzyplonów, ograniczona orka oraz wykorzystanie nawozów organicznych może pomóc w przywróceniu struktury gleby, zwiększeniu zawartości organicznego węgla w glebie oraz poprawie retencji wody (Lal, 2004; Smith i in., 2015). Praktyki te mogą zwiększyć odporność systemów rolniczych na zmiany klimatyczne i poprawić zawartość składników odżywczych w uprawach (Bouis & Welch, 2010).
Wsparcie dla małych rolników: Rządy i organizacje pozarządowe mogą wspierać małych rolników w przyjmowaniu zrównoważonych praktyk poprzez zapewnienie dostępu do zasobów, edukacji i wsparcia finansowego. Ci rolnicy często napotykają na bariery w wdrażaniu zrównoważonych metod z powodu ograniczonego dostępu do technologii, wiedzy i kapitału (Altieri, 2009).
Agroekologia i agroleśnictwo: Integracja drzew i innych roślin wieloletnich z krajobrazami rolniczymi (agroleśnictwo) może poprawić zdrowie gleb, sekwestrację węgla i zwiększyć bioróżnorodność. Agroekologia, która kładzie nacisk na ekologiczne zarządzanie systemami rolniczymi, może również odegrać kluczową rolę w tworzeniu bardziej odpornych i zrównoważonych systemów żywnościowych (Gliessman, 2015).

3. Inicjatywy sektora prywatnego

Sektor prywatny, szczególnie producenci żywności i detaliści, ma znaczący wpływ na środowisko żywieniowe i wybory konsumentów. Firmy mogą przyczynić się do odpowiedzi społecznej poprzez:

Reformulacja produktów: Firmy spożywcze mogą zmniejszyć poziom cukru, tłuszczu i soli w swoich produktach oraz usunąć szkodliwe dodatki. Reformulacja UPFs w celu uczynienia ich zdrowszymi, przy zachowaniu smaku i przystępności cenowej, może pomóc zmniejszyć obciążenie zdrowotne związane z tymi produktami (Mozaffarian i in., 2018).
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR): Firmy mogą angażować się w inicjatywy CSR, które wspierają zrównoważone rolnictwo, poprawiają bezpieczeństwo żywnościowe i promują zdrowe odżywianie. Na przykład inwestowanie w zrównoważone pozyskiwanie surowców lub wspieranie programów edukacyjnych dotyczących żywienia może poprawić reputację firmy, jednocześnie przyczyniając się do zdrowia publicznego (Hartmann i in., 2015).
Innowacje w produktach zdrowotnych: Rozwój nowych, zdrowszych produktów spożywczych, które odpowiadają na rosnące zapotrzebowanie konsumentów na odżywcze i wygodne opcje, może napędzać zmiany w branży. Obejmuje to zwiększenie dostępności żywności minimalnie przetworzonej oraz tworzenie alternatyw dla wysoko przetworzonych przekąsek i posiłków (Pereira-Kotze C, et al., 2022).

4. Zaangażowanie społeczności i organizacji obywatelskich

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, grupy społecznościowe i NGO odgrywają kluczową rolę w promowaniu zdrowszego środowiska żywieniowego i wspieraniu oddolnych inicjatyw promujących zrównoważone rolnictwo i zdrowe odżywianie:

Inicjatywy prowadzone przez społeczności: Lokalne inicjatywy, takie jak ogrody społeczne, targi rolnicze i spółdzielnie spożywcze, mogą poprawić dostęp do świeżej, lokalnej i odżywczej żywności. Te inicjatywy również wzmacniają więzi społeczne i dają jednostkom możliwość kontrolowania swoich wyborów żywieniowych (Wakefield i in., 2007).
Programy edukacyjne: NGO i organizacje społeczne mogą prowadzić edukację na temat żywienia, zrównoważonego rolnictwa i umiejętności kulinarnych, szczególnie w społecznościach niedostatecznie obsługiwanych. Programy te mogą pomóc ludziom zrozumieć znaczenie zdrowego odżywiania i jak przygotować odżywcze posiłki przy ograniczonym budżecie (Drewnowski i in., 2010).
Adwokacja na rzecz zmian politycznych: Organizacje społeczeństwa obywatelskiego mogą działać na rzecz silniejszych działań rządowych w zakresie polityki żywnościowej i ochrony środowiska. Mobilizując wsparcie społeczne i angażując się w dialog polityczny, organizacje te mogą wpływać na podejmowanie decyzji i napędzać systemowe zmiany (Lang & Rayner, 2012).

5. Działania indywidualne i wybory konsumenckie

Ostatecznie, indywidualne wybory odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu popytu na wysoko przetworzoną żywność i zrównoważenie praktyk rolniczych. Konsumenci mogą przyczynić się do zmian społecznych poprzez:

Podejmowanie świadomych decyzji: Edukowanie siebie na temat wpływu wysoko przetworzonej żywności na zdrowie oraz znaczenia zdrowia gleby może prowadzić do bardziej świadomych decyzji zakupowych. Wybieranie żywności nieprzetworzonej oraz wspieranie zrównoważonych produktów rolnych może napędzać popyt na zdrowsze opcje (Lal, 2009; Monteiro i in., 2019).
Ograniczenie marnotrawstwa żywności: Ograniczenie marnotrawstwa żywności to kolejna ważna indywidualna akcja, która może przyczynić się do globalnej zrównoważoności. Poprzez planowanie posiłków, wykorzystywanie resztek i kompostowanie odpadów organicznych, konsumenci mogą zmniejszyć wpływ swoich nawyków żywieniowych na środowisko (FAO, 2011).
Wspieranie zrównoważonych marek: Konsumenci mogą wybierać marki, które priorytetowo traktują zrównoważoność, etyczne pozyskiwanie surowców i zdrowe produkty. Kierując swoją siłę nabywczą w stronę firm, które odpowiadają tym wartościom, jednostki mogą zachęcać szerszy przemysł spożywczy do przyjmowania bardziej zrównoważonych praktyk (Hartmann i in., 2015).

Podsumowując: Zajęcie się globalnymi implikacjami zdrowotnymi wynikającymi ze spożycia wysoko przetworzonej żywności oraz degradacji gleby wymaga kompleksowej odpowiedzi społecznej, która obejmuje skoordynowane działania rządów, sektora prywatnego, społeczeństwa obywatelskiego i jednostek. Poprzez wdrażanie polityk promujących zdrowe odżywianie, zrównoważone rolnictwo i edukację konsumencką, społeczeństwo może złagodzić skutki zdrowotne i środowiskowe tych wyzwań oraz dążyć do bardziej zrównoważonego i sprawiedliwego systemu żywnościowego.

Wnioski

Połączenie procesów degradacji gleby i popularyzacji ultra-przetworzonej żywności stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi na poziomie globalnym. Wyczerpanie niezbędnych składników odżywczych w glebach, w połączeniu ze wzrostem ilości żywności przetworzonej a ubogiej w składniki odżywcze, pogłębia globalne obciążenie chorobami niezakaźnymi i cywilizacyjnymi. Rozwiązanie tego problemu wymaga wieloaspektowego podejścia, obejmującego:

przyjęcie zrównoważonych innowacyjnych praktyk rolniczych (w tym nawożenia organicznego),
bardziej rygorystyczne przepisy dotyczące przetwarzania żywności i innowacyjnych praktyk rolniczych,
zachęty do spożywania mniej przetworzonej żywności,
zwiększenie świadomości społecznej na temat jakości odżywczej żywności.

Bibliografia:

Altieri, M. A. (2009). Agroecology, small farms, and food sovereignty. Monthly Review, 61(3), 102-113.
https://doi.org/10.14452/MR-061-03-2009-07_8
Barrett, C. B. (2010). Measuring food insecurity. Science, 327(5967), 825-828.
https://doi.org/10.1126/science.1182768
Beach RH, et al. (2019). Combining the effects of increased atmospheric carbon dioxide on protein, iron, and zinc availability and projected climate change on global diets: a modelling study. Lancet Planet Health. Jul;3(7):e307-e317.
https://doi.org/10.1016/S2542-5196(19)30094-4.
Bouis, H.E. and Welch, R.M. (2010), Biofortification—A Sustainable Agricultural Strategy for Reducing Micronutrient Malnutrition in the Global South. Crop Sci., 50: S-20-S-32.
https://doi.org/10.2135/cropsci2009.09.0531
Brown, K. H., & Wuehler, S. E. (2000). Zinc and human health: results of recent trials and implications for program interventions and research. Food and Nutrition Bulletin, 21(4), 440-443.
https://archive.unu.edu/unupress/food/fnb22-2.pdf
Cakmak, I., & Marschner, H. (1988). Zinc-dependent changes in ESR signals, NADPH oxidase and plasma membrane permeability in cotton roots. Physiologia Plantarum, 73(1), 182-186.
https://doi.org/10.1111/j.1399-3054.1988.tb09214.x
Colchero, M. A., et al. (2016). Beverage purchases from stores in Mexico under the excise tax on sugar sweetened beverages: observational study. BMJ, 352, h6704.
https://doi.org/10.1136/bmj.h6704
Cordell, D., Drangert, J. O., & White, S. (2009). The story of phosphorus: Global food security and food for thought. Global Environmental Change, 19(2), 292-305.
https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2008.10.009
Davis, D. R., et al. (2004). Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to 1999. Journal of the American College of Nutrition, 23(6), 669-682.
https://doi.org/10.1080/07315724.2004.10719409
Drewnowski, A., & Darmon, N. (2010). The economics of obesity: dietary energy density and energy cost. The American Journal of Clinical Nutrition, 82(1), 265S-273S.
https://doi.org/10.1093/ajcn/82.1.265S
Fan, M. S., et al. (2008). Evidence of decreasing mineral density in wheat grain over the last 160 years. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology, 22(4), 315-324.
https://doi.org/10.1016/j.jtemb.2008.07.002
FAO (2011). Global food losses and food waste – Extent, causes and prevention. Rome.
https://www.fao.org/4/mb060e/mb060e00.pdf
Fiolet, T., et al. (2018). Consumption of ultra-processed foods and cancer risk: results from NutriNet-Santé prospective cohort. The BMJ, 360, k322.
https://doi.org/10.1136/bmj.k322
Gearhardt, A. N., et al. (2011). Can food be addictive? Public health and policy implications. Addiction, 106(7), 1208-1212.
https://doi.org/10.1111/j.1360-0443.2010.03301.x
Glanz, K., & Yaroch, A. L. (2004). Strategies for increasing fruit and vegetable intake in grocery stores and communities: policy, pricing, and environmental change. Preventive Medicine, 39(Suppl 2), S75-S80.
https://doi.org/10.1016/j.ypmed.2004.01.004
Gliessman, S. R. (2015). Agroecology: The Ecology of Sustainable Food Systems. CRC Press.
https://doi.org/10.1201/b17881
Gupta, U. C., & Gupta, S. C. (2000). Selenium in soils and crops, its deficiencies in livestock and humans: Implications for management. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 31(11-14), 1791-1807.
https://doi.org/10.1080/00103620009370538
Hartmann, M., & Siegrist, M. (2015). Consumer perception and behavior regarding sustainable protein consumption: A systematic review. Trends in Food Science & Technology, 44(1), 2-11.
https://doi.org/10.1016/j.tifs.2016.12.006
Lal, R. (2004). Soil carbon sequestration impacts on global climate change and food security. Science, 304(5677), 1623-1627.
https://doi.org/10.1126/science.1097396
Lal, R. (2009). Soil degradation as a reason for inadequate human nutrition. Food Security, 1(1), 45-57.
https://link.springer.com/article/10.1007/S12571-009-0009-Z
Lal, R. (2015). Restoring soil quality to mitigate soil degradation. Sustainability, 7(5), 5875-5895.
https://doi.org/10.3390/su7055875
Lang, T., & Rayner, G. (2012). Ecological public health: the 21st century’s big idea? An essay by Tim Lang and Geof Rayner. BMJ, 345, e5466.
https://doi.org/10.1136/bmj.e5466
Mayer, A. M. (1997). Historical changes in the mineral content of fruits and vegetables. British Food Journal, 99(6), 207-211.
https://doi.org/10.1108/00070709710181540
Mendonça, R. D., et al. (2017). Ultra-processed food consumption and the incidence of hypertension in a Mediterranean cohort: The SUN Project. American Journal of Hypertension, 30(4), 358-366.
https://doi.org/10.1093/ajh/hpw137
Monteiro, C. A., et al. (2019). Ultra-processed foods: what they are and how to identify them. Public Health Nutrition, 22(5), 936-941.
https://doi.org/10.1017/S1368980018003762
Mozaffarian, D., et al. (2018). Role of government policy in nutrition—barriers to and opportunities for healthier eating. BMJ, 361, k2426.
https://doi.org/10.1136/bmj.k2426
Pereira-Kotze C, et al. (2022). Conflicts of interest are harming maternal and child health: time for scientific journals to end relationships with manufacturers of breast-milk substitutes. BMJ Glob Health. 2022 Feb;7(2):e008002.
https://doi.org/10.1136/bmjgh-2021-008002.
Rengel, Z., & Graham, R. D. (1995). Wheat genotypes differ in zinc efficiency when grown in the chelate-buffered nutrient solution. I. Growth and zinc uptake. Plant and Soil, 176, 307-316.
https://doi.org/10.1007/BF00011795
Sadeghirad, B., et al. (2016). Influence of unhealthy food and beverage marketing on children’s dietary intake and preference: a systematic review and meta-analysis of randomized trials. Obesity Reviews, 17(10), 945-959.
https://doi.org/10.1111/obr.12445
Schulte, E. M., et al. (2015). Which foods may be addictive? The roles of processing, fat content, and glycemic load. PLoS ONE, 10(2), e0117959.
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0117959
Smith, P., et al. (2015). Agriculture, forestry and other land use (AFOLU). In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Cambridge University Press.
https://doi.org/10.1017/CBO9781107415416.017
Srour, B., et al. (2019). Ultra-processed food intake and risk of cardiovascular disease: prospective cohort study (NutriNet-Santé). The BMJ, 365, l1451.
https://doi.org/10.1136/bmj.l1451
Taillie, L. S., et al. (2020). An evaluation of Chile’s law of food labeling and advertising on sugarsweetened beverage purchases from 2015 to 2017: A before-and-after study. PLOS Medicine, 17(2), e1003015.
https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1003015
van der Wiel, B.Z., Neuberger, S., Darr, D. et al. (2023). Challenges and opportunities for nutrient circularity: an innovation platform approach. Nutr Cycl Agroecosyst.
https://doi.org/10.1007/s10705-023-10285-x
Wakefield, S., et al. (2007). Growing urban health: Community gardening in South-East Toronto. Health Promotion International, 22(2), 92-101.
https://doi.org/10.1093/heapro/dam001
Welch, R. M., & Graham, R. D. (2004). Breeding for micronutrients in staple food crops from a human nutrition perspective. Journal of Experimental Botany, 55(396), 353-364.
https://doi.org/10.1093/jxb/erh064
White, P. J., & Broadley, M. R. (2005). Historical variation in the mineral composition of edible horticultural products. Journal of Horticultural Science & Biotechnology, 80(6), 660-667.
https://doi.org/10.1080/14620316.2005.11511995
Ziauddeen, H., & Fletcher, P. C. (2013). Is food addiction a valid and useful concept? Obesity Reviews, 14(1), 19-28.
https://doi.org/10.1111/j.1467-789X.2012.01046.x

#ZrównoważonyRozwój #ZdrowiePubliczne #BezpieczeństwoŻywności #UltraPrzetworzonaŻywność #UPŻ #Rolnictwo #DegradacjaGleby #ZdrowaPlaneta #ZdroweŻycie #SpołecznaOdpowiedzialnośćBiznesu #SCR #ESG